Het laatste dat onze politiek nodig heeft is "gezond verstand"
Kijk uit voor politieke homeopathie
Een tweet van Caroline van der Plas (die mij via Haagse Insider bereikte) triggerde een behoorlijke stroom aan gedachten.
Die waren vrij alarmistisch van aard. Een politica die zojuist behoorlijk wat macht heeft vergaard en verkondigt dat er geen complexe problemen zijn? Daar schrik ik van.
Vervolgens stuitte ik op het boek van van der Plas, “Gewoon gezond verstand”, en toen werd mij een heleboel duidelijk. Zij plaatst zich in de trend van het politieke gezonde verstand. Een trend die al langer gaande is en die nu zelfs tot politieke filosofie is verheven door de meest succesvolle politieke beweging van de afgelopen jaren (de BBB dus).
De trend om bij complexe problemen (die bestaan namelijk wel) een beroep te doen op “gezond verstand'“ is gevaarlijk. Gezond verstand is waarschijnlijk prima bij het zoeken van een parkeerplaats of het uitkiezen van een bak yoghurt, maar bij het maken van grote en moeilijke beslissingen kan je het maar beter vermijden. Zo gezond is het namelijk niet: het maakt je extreem kwetsbaar voor fouten.
Terwijl ik dit stuk aan het schrijven was publiceerde de Groene Amsterdammer een stuk van Mathieu Segers, die eveneens de trend signaleert. Hij ziet er een hang naar de ontmateling van het rationele in. Een “verabsolutering van de volkswil ten koste van invididuele rechten, de rechterlijke macht en ten slotte de democratie”.
Gezond verstand is de kracht om te oordelen. Het is “niet rationeel”.
Mathieu Segers
Gezond verstand: niet zo gezond
Maar waarom kan je gezond verstand het beste vermijden bij complexe beslissingen?Mijn vertrouwen in de rationale capaciteiten van de mensheid liep een kleine deuk op toen ik het werk van Daniel Kahneman een jaar of 12 geleden ontdekte. Samen met zijn collega Amos Tversky deed hij decennialang onderzoek naar hoe mensen denken en doen. De snel-door-de-bocht-conclusie: je doet vrijwel alles zonder er over na te denken en bent geprogrammeerd om enorme fouten te maken.
Dat werkt zo: ons brein maakt per dag honderdduizenden keuzes en heeft niet de capaciteit om bij al die keuzes stil te staan en weloverwogen analyses te maken. Dus zijn we evolutionair geprogrammeerd om die keuzes (en de gedachten erbij) vrijwel automatisch te maken. Volgens Kahneman denkt de mens in 2 systemen. Systeem 2 is het rationele systeem en Systeem 1 het automatische. Zo’n 98% van wat je denkt en doet wordt uitgevoerd door Systeem 1: vrijwel automatisch dus.
Ons brein kan dat zo doen, omdat het handig gebruikt maakt van vuistregels en shortcuts om beslissingen te maken. Kahneman noemt deze heuristieken. Dit is waar je “gezond verstand” zit. Het is een set aan vuistregels en shortcuts, aangevuld met emoties, die ervoor zorgt dat je niet te diep hoeft na te denken voordat je analyses en beslissingen neemt. Je denkt het het “je gevoel” is, maar het is gewoon je brein dat je een bepaalde richting uitstuurt omdat die gemakkelijker is en minder energie kost.
Systeem 1 zorgt ervoor dat we de dag door kunnen komen zonder dat ons brein crasht, maar het zet je tegelijkertijd wagenwijd open voor fouten. Een van mijn favoriete voorbeeld van hoe dramatisch dit kan zijn, is een experiment van Kahneman en Tversky onder een groep chirurgen. Ze verdeelden de groep in 2 en iedere groep kreeg exact dezelfde patientcasus en exact dezelfde behandelmethode voorgesteld. Het enige dat verschilde was hoe de succesratio aan de groepen werd voorgesteld:
Groep 1 werd verteld “the one month survival rate is 90%”
Groep 2 werd verteld “There is 10% mortality in the first month”
Je zult het wel gezien hebben: de succesratio is exact hetzelfde, alleen wordt deze verschillend “geframed”. Eentje in term van verlies en eentje in term van winst. Rationeel gezien zouden deze twee groepen artsen - die getraind zijn om iedere dag dit soort beslissingen te nemen - tot dezelfde conclusie moeten komen. In de praktijk pakte het anders uit:
In groep 1 koos 84% voor de behandeling
In groep 2 koos nog maar 50% voor de behandeling
Een dramatisch verschil. Tot stand gebracht door enkel de wijze waarop de informatie gepresenteerd wordt. Waarom gaat dit mis? De artsen hebben last van een paar shortcuts en vuistregels: bijvoorbeeld het “framing effect” (je laat je leiden door HOE de informatie gepresenteerd wordt) en “loss aversion” (je bent geprogrammeerd om verlies te vermijden). Hun irrationele systeem 1 wordt misleid.
Dit gebeurt bij iedereen en het gebeurt vrijwel constant. We trekken veel te snel conclusies, op basis van een verkeerde interpretatie van informatie (of het niet doorhebben dat er informatie ontbreekt). We worden door ons brein constant misleid om verkeerde beslissingen te nemen en hoe ingewikkelder en complexer de beslissing, hoe groter de kans op dit soort fouten. Gezond verstand (of wat voor ons voelt als gezond verstand) is vaak niet erg gezond.
Waarom geloven we in de kracht van gezond verstand?
Segers signaleert het succes van het verhaal van “gezond verstand” in Europese verkiezingen. Ook Van der Plas is daar een voorbeeld van. In haar boek over “Gewoon gezond verstand” (let ook op het woordje “gewoon”) geeft zij niet aan wat er mee te bedoelen. Sterker nog, de term “gezond verstand” komt niet vaak terug in het boek. Ze doet er een enkele keer een beroep op, als iets dat nodig is in de politiek.
Dat dit zo aanslaat is niet gek. Wat tegen de kiezer gezegd wordt is niet veel anders dan “jij weet het beter dan al die hotemetoten”. En wat is nou fijner dan dat? Het ontslaat je van de plicht om goed na te denken. Het plaatst jou op een voetstuk, ver boven al die mensen die doorgeleerd hebben over een onderwerp. Ingewikkelde modellen met ongemakkelijke uitkomsten kun je aan de kant schuiven, want de oplossing zit “gewoon” in je eigen hoofd.
Wie wil dat nou niet denken?
Het is een vorm van politieke homeopathie. Een strategie niet gebaseerd op analyse en kennis, maar op gevoel en hoop. En op onderschatting van het probleem en overschatting van jezelf.
Dat laatste is wellicht wel de beste typering van gezond verstand. En meteen ook de gevaarlijkste. Wanneer je denkt dat jouw gezond verstand boven gedegen wetenschappelijke of filosofische analyse staat, dan heb je last van grove zelfoverschatting. Daarmee komen we weer terug bij Kahneman. De man die een nobelprijs won voor zijn onderzoek naar hoe mensen denken en beslissingen nemen. In een interview met The Guardian geeft hij aan wat hij de allergevaarlijkste truc vindt die ons brein met ons speelt: overmoed.
The most damaging of these is overconfidence: the kind of optimism that leads governments to believe that wars are quickly winnable and capital projects will come in on budget despite statistics predicting exactly the opposite. It is the bias he says he would most like to eliminate if he had a magic wand. But it “is built so deeply into the structure of the mind that you couldn’t change it without changing many other things”.
En laat overmoed nou precies hetgeen zijn dat mensen ertoe brengt hun gezond verstand hoger in te schatten dan wat dan ook.
Mijn eigen gezonde verstand durft de volgende voorspelling aan. Hoe meer gezond verstand we in de politiek toelaten, hoe groter de fouten die gemaakt zullen worden. Dat zullen ontwrichtende fouten zijn. Die niet per se binnen een week bekend zijn, maar die onder het oppervlakte zullen groeien en groeien totdat ze verwoestende effecten hebben. Een beetje zoals de stikstofcrisis tot stand is gekomen.
Tot over 2 weken!
Lees- en luistertips
Betere beslissingen nemen - om je bewust te zijn van de fouten die je kunt maken en om betere beslissingen te kunnen nemen (of in ieder geval dat te proberen) kun je het boek van Kahneman lezen en daarnaast ook eens kijken naar het werk van Farnam Street over Mental Models.
Niet zo zeiken over demonstraties - Samen met Erik Verweij maakte ik een nieuwe uitzending van de podcast Nieuwe Vrije Praat over dat we wat meer begrip mogen hebben voor demonstraties, in plaats van meteen woedend te worden omdat we de demonstranten stom vinden.
Mag ik je vragen om onze podcast op Spotify met 5 sterren te beoordelen en/of te volgen? Dat zou ons enorm helpen.
Van der Plas - Het boek van Van der Plas is overigens wel een aanrader. Het laat goed zien wie zij is, waar ze vandaan komt en waarom ze in de politiek zit. Ik ben het niet eens met veel van haar inhoudelijke punten en wantrouw haar gezond verstand, maar ze komt over als een echt en oprecht persoon. En dat is iets wat niet misstaat in onze democratie en waar zelfs vaak gebrek aan is.
Heeft ChatGPT bewustzijn? - Een fascinerend interview met OpenAI leider en “uitvinder” van ChatGPT Sam Altman in de podcast van Lex Fridman. Waarin naar voren komt dat Altman zelf de vraag stelt of ChatGPT nu al bewustzijn heeft.
Onbetaalbare ballen - Klaas Dijkhoff over hoe je mensen kunt bewegen naar minder vlees eten. Ook hier een subtiele verwijzing naar werk van Kahneman. De termen “econs & humans” komen uit de gedragswetenschap en zijn gegrond in Kahneman’s werk over systeem 1 en systeem 2-denken.
De tegenwerping tegen dit betoog is natuurlijk de enorme stapel crises die veroorzaakt is door jarenlang “experts” en “mensen die er voor doorgeleerd hebben” te raadplegen en belangrijk te maken, en die al die jaren wetgeving hebben geschreven en beleid hebben gehandhaafd dat zo krom, onrealistisch en in sommige gevallen vernietigend was dat er duizenden kinderen “kwijt” zijn, tienduizenden gezinnen gedupeerd werden, en het hele land op slot zit vanwege een ingewikkeld spel met postzegeltjes Natura2000. Een beetje minder “expertgroepen” en een beetje meer voor de vuist weg handelen, lijkt me helemaal niet zo’n slecht idee. Beetje minder liegen uit eigenbelang ook. En laten we over de verhouding tussen gas en aardbevingen maar helemaal niet beginnen dan, waar wegkijken van oorzaak en gevolg tot verlengd leed heeft geleid omdat gezond verstand om politiek opportunistische redenen gewurgd werd.
De suggestie van die gast in de Groene, dat het volk de individuele rechten zou fnuiken, is natuurlijk helemaal belachelijk in een kabinetsperiode waarin de vvd het aan D66 permitteert om de vrije bewegingen van de burger (en de boer, en de ondernemer) onder grote druk en mogelijk dwang aan banden te leggen vanwege een ideologische stance over ‘het klimaat’, die naar zij claimen gedekt wordt door “de wetenschap”. Een tak van sport die buiten beschouwing lijkt te houden dat het gros van de wereldbevolking nog economisch opkomend is en welvaart zal kiezen boven klimaat, om van de politieke “expertgroepen” die Jetten heeft ingeschakeld maar te zwijgen: die laten de gewoon gezond verstandige keuze ‘kernenergie’ buiten beschouwing.
Enniewee, boel vrees over iemand die een vastgelopen politiek bestuur dat op het punt staat drang en dwang toe te passen, graag een beetje gewoon gezond verstand probeert voor te houden. Het lijkt me meer dan verfrissend in het vastgelopen poldermoeras. En nee, ik heb niet eens op Lientje gestemd want ik hou niet van bio-industrie. Varkenstreblinka’s zijn namelijk ook geen gezond verstand.