Over het akkoord, de tijd van tegenstrijdigheden en de onzekere reis van de VVD

Wat is dit voor een akkoord en door welke context wordt het bepaald?

Vorige week werd het regeerakkoord gepresenteerd. Vandaag in deze nieuwsbrief een beschouwing ervan. Deze valt uiteen in drie delen die op elkaar aansluiten, maar die je ook apart van elkaar kunt lezen.

• wat is dit voor een akkoord en door welke context wordt het bepaald?

• hoe noemen we deze coalitie?

• Waar leidt de onzekere reis van de VVD heen?

Wat is dit voor een akkoord?

Wie het akkoord wil begrijpen moet de context waarin het geschreven is begrijpen en de partijen die het hebben gemaakt.

Er is veel gezegd over individuele acties van politici, die de overwinning van radicaalrechts tot gevolg hadden: Yesilgöz die de PVV weer toeliet, het gedraal van Omtzigt over het premierschap, de politieke cultuur die Rutte achterliet. Het zijn gemakkelijke verklaringen voor een pijnlijke gebeurtenis - een gebeurtenis die een litteken zal achterlaten op onze democratie en samenleving.

En hoewel die acties wellicht beslissend bijdroegen aan de radicalisering van onze politiek die daarna plaatsvond, zijn ze te simpel om op zichzelf te staan. Je hoeft maar te kijken naar de landen om ons heen, waar al gebeurd is of staat te gebeuren wat wij hier het afgelopen jaar hebben meegemaakt. Zonder dat Yesilgöz, Omtzigt of Rutte gebeurt hetzelfde.

Als je een historicus 10 jaar geleden had gevraagd wat kon zorgen voor extreemrechtse overwinningen in Europa, dan had die geantwoord dat daar een keten van dramatische gebeurtenissen voor nodig was.

Een stevige economische crisis bijvoorbeeld, die mensen die in kalme zekerheid leefden wakker schudde. Landen en banken die omvielen, een munt die wankelde. Een onverwachte grote toename in vluchtelingenstromen. Een pandemie wellicht, altijd een teken van komende verschuivingen. Een oorlog dichtbij. Een snelle golf van inflatie. Onbetaalbare energie. Een mediarevolutie.

Dat is de context: al die zaken kwamen achter elkaar over ons heen in 15 jaar tijd. Op zichzelf al genoeg om bestaande structuren te herschikken. Bij elkaar opgeteld creeerden zij een zekerheid dat er donkere krachten los zouden komen. Kijk naar de geschiedenis, van duizenden jaren geleden tot vandaag, en je weet wat die krachten zijn.

Dan wil je leiders die de context overzien. De verbanden overzien. Die rustig en sterk blijven. Die weten dat ze niet moeten meewaaien, maar dat ze de storm moeten doorstaan. Die vasthouden aan principes. Dat soort leiders is dungezaaid. Dat zie je steeds weer. In dit soort tijden voelen we ons aangetrokken tot het tegenovergestelde. De stokers. De angstzaaiers. De naar-de-mond-praters.

In onze wereld staan zoveel grote ontwikkelingen met elkaar in verband dat het moeilijk is om nog oorzaak van gevolg en hoofdzaak van bijzaak te onderscheiden. Mensen worden boos op symptomen en negeren de kwalen. Immigratie is een symptoom, net als te weinig huizen. Klimaatverandering, verschuivende geopolitieke verhoudingen en vergrijzing zijn kwalen.

Het lijdt ertoe dat we geconfronteerd worden met een reeks vrijwel onoverkoombare tegenstrijdigheden. We willen minder migratie, maar hebben migranten nodig om ons werk voor ons te doen. We willen veilig zijn, maar zijn vergeten hoe we moeten vechten. We willen onze oude economie niet verliezen, maar de schade die zij aanricht is onhoudbaar.

Het boek “Catch 22” is een meesterwerk van Joseph Heller, dat opgebouwd wordt rond een hele reeks van tegenstrijdigheden die leiden tot onbegrijpelijke situaties en vicieuze cirkels. Zo is er de piloot Clevinger, die aangeklaagd wordt, en over wie gezegd wordt: “De zaak tegen Clevinger was glashelder. Het enige dat ontbrak was iets om hem van te beschuldigen.”

En de hoofdpersoon Yossarian, die er genoeg van heeft dat mensen hem beschieten, en verzoekt om op basis van zijn mentale staat afgekeurd te worden. Het verzoek wordt afgewezen. Om in een oorlog te vechten moet je gek zijn. Mensen die verzoeken niet meer te vechten zijn per definitie niet gek. Het is een bewijs van hun “sanity”. En daarmee zijn ze mentaal fit genoeg om naar het slagveld te gaan. De tegenstrijdigheid regeert.

Wie Catch 22 een goed boek vindt, zal genoten hebben van het regeerakkoord “Hoop, lef en trots”. Het staat bol van de tegenstellingen, de tegenstrijdigheden en de onhaalbaarheden. 

In het akkoord wordt keihard ingegrepen om migratie te beperken, maar wil men ook werken aan het tekort aan arbeidskrachten. Men wil de natuur beschermen, door niets te doen aan de veestapel. We zagen Caroline van der Plas voor de camera zeggen dat het minimumloon niet verhoogd werd, omdat werken weer moet gaan lonen. Joseph Heller had het niet beter kunnen bedenken.

In de media werden deze tegenstrijdigheden ook gespot en becommentarieerd. Zij werden besproken alsof ze foutjes waren: het bewijs van de onhaalbaarheid van het akkoord. Maar het belang van deze tegenstrijdigheden gaat verder: zij zijn een kenmerk van het akkoord. Een bewussie. Het past hiermee naadloos in onze tijd.

Tegenstrijdigheid is een belangrijk kenmerk van populistische politiek. Het geeft niet dat iets niet kan of mag, het moet gezegd kunnen worden. Het moet gewild kunnen worden. En als blijkt dat het toch niet kan of mag, dan zijn er genoeg zondebokken te vinden.

Zo is het akkoord een bewuste breuk met het recente verleden. Toen het midden regeerde, werd er géén keuze gemaakt wanneer er twee tegenstrijdige zaken op tafel lagen. De populisten kiezen ze gewoon allebei. De natuur helpen EN de boeren. Immigratie verminderen EN genoeg mensen om het werk te doen. Minder ambtenaren EN meer uitvoeringsmacht van de overheid. Meer huizen EN stikstofuitstoot.

Een rechts-populistisch akkoord

Dit akkoord omarmt de tegenstrijdigheid. En het is daarmee in de kern een populistisch akkoord. Dat brengt ons op het begrijpen van de partijen die het geschreven hebben. Hoe noem je een regering die bestaat uit de PVV, VVD, NSC en BBB? Veel termen hebben de revue gepasseerd.

En het is wel degelijk belangrijk hoe je zo'n coalitie noemt. Want in tijden van verandering is taal een houvast: het maakt het mogelijk voor ons om beter te begrijpen wat er gebeurt. Woorden doen er dan extra toe. En met woorden moeten we in dit soort tijden erg precies zijn.

Om te weten hoe we deze coalitie noemen zoeken we het gewogen gemiddelde van de partijen en de afspraken.

De PVV is een radicaalrechtse partij, die slechts één stap van extreemrechts verwijderd is: de  oproep tot geweld. Er zijn mensen die reeds durven te zeggen dat de PVV extreemrechts is en die case kan je maken. Maar radicaalrechts lijkt nu nog het beste te passen. Daarnaast is de PVV extreem populistisch.

BBB is een vreemde partij, ontstaan als een gepolitiseerde lobby voor de veehouderij. Ze heeft conservatieve trekjes, radicaalrechtse kenmerken en is populistisch van aard. Dat laatste is het dominante kenmerk. BBB is in de kern een populistische partij, zonder sterke ideologische wortels. Zij belichaamt een soort Twitter-populisme: analyses zijn kort, snel en op het gevoel.

Pieter Omtzigt is een conservatieve rechtse populist. Jesse Frederik noemde hem eerder een “onderzoekspopulist”. Dat label past en we zien het ook steeds beter in zijn gedrag. De populistische tegenstrijdigheden zien we bij hem overal terug: beter openbaar bestuur EN minder ambtenaren, primaat van de grondwet EN samenwerken met de PVV, beperk EN versterk Europa.

De VVD was een rechts-liberale partij met populistische trekjes. Maar die partij zit sinds vorige zomer in een transformatieproces, waarvan niet zeker is hoe het eindigt. De partij is nu meer een rechts-populistische partij, met nog wat liberale trekjes die worden uitgefaseerd.

Pak je het gemiddelde, dan zie je direct dat dit geen extreemrechtse coalitie is en ook geen radicaalrechts kabinet, zoals links beweert. Het is ook zeker geen centrumrechtse coalitie, zoals Yesilgöz zegt. Slechts 1 a 2 partijen voldoen aan het kenmerk centrumrechts. Er zijn twee kenmerken waar alle partijen aan voldoen: ze zijn rechts en populistisch.

Het akkoord is eveneens populistisch en rechts. Dat maakt deze coalitie rechts-populistisch.

De VVD en haar onzekere reis

De belangrijkste partij binnen deze coalitie is de VVD. Zij vormt de brug van het normale bestuur naar Wilders en naar de BBB - veel meer dan Omtzigt dat doet. Dus ben je boos dat Wilders in het centrum van de macht terecht is gekomen? Er is maar één partij zonder wie dat nooit mogelijk was geweest, die altijd al - op meerdere manieren - de sleutel tot de macht was voor radicaalrechts. Dat is de VVD. De VVD was in de jaren Rutte de enige die radicaalrechtse macht kon voorkomen (en deed dat ook). Als de rechtsbuiten onder de bestuurderspartijen was zij de gatekeeper, totdat de poort werd opengezet. Ze is van poortwachter veranderd in de brug naar radicaalrechts.

Wie 12 maanden geleden had gezegd dat de VVD met deze partijen tot dit akkoord was gekomen, was voor gek verklaard. Sterker nog, die was voor gek verklaard door veel van de huidige kamerleden van de VVD en ook door VVD’ers die straks het kabinet ingaan.

Nou en, denk je. Maar dit is een belangrijk punt, want het laat zien dat de VVD veranderd is. Opgeschoven is. En zoals dat zo vaak gaat wordt de verandering al snel de werkelijkheid en vergeet men dat het ooit anders was - zeker degenen die er dichtbij betrokken waren. Dus ik markeer het hier: de VVD is vandaag wezenlijk veranderd ten opzichte van 12 maanden geleden.

Die verandering is cruciaal, want de VVD heeft altijd een belangrijke rol gespeeld in ons bestel. En met haar verandering verandert ook haar rol.

Waar komt de VVD vandaan? De VVD is altijd een liberale partij geweest. Haar leidende principes waren liberaal: dat zag je terug in haar keuzes rondom rechten, economie, samenleving en overheid, ethische kwesties. De VVD heeft een bepalende en leidende rol gespeeld bij het vormgeven van onze vrije samenleving en het creëren van een van de sterkste economieën van de wereld. De partij mag daar voor altijd trots op zijn.

Daarnaast heeft de VVD drie belangrijke rollen vervuld. Ten eerste werd ze een verantwoordelijke bestuurderspartij waar je altijd een beroep op kon doen. Ten tweede was ze tot in de jaren 2000 de rechtsbuiten van onze verzuilde politiek, totdat die verzuiling ophield en er nieuwe radicaalrechtse rechtsbuitens opstonden. En ten derde werd de VVD in de jaren Rutte de leider van onze nationale politiek: de enige partij die het midden overeind kon houden. De poortwachter tegen radicale politiek.

Hoe staat het ervoor met die drie rollen? Niet zo best. De VVD verliet het midden voor radicaalrechts en werd van poortwachter de brug. De VVD is al lang niet meer de rechtsbuiten, maar probeert die rol krampachtig vast te houden (terwijl die rol haar nooit meer zal toekomen). En tot slot is de VVD veranderd van verantwoordelijke bestuurderspartij in een partij die het verschil niet kent tussen verantwoordelijkheid nemen en verantwoordelijk zijn. Je kunt voor alles verantwoordelijkheid nemen, maar of dat ook verantwoordelijk is, is sterk afhankelijk van waar je verantwoordelijkheid voor neemt. Je kunt verantwoordelijkheid nemen voor een drugstransport of een bejaardenhuis, het maakt je niet even verantwoordelijk. Soms is verantwoordelijkheid nemen onverantwoord.

De VVD is op een onzekere reis en lijkt geen van haar oude rollen nog te hebben of kunnen behouden. De vraag welke rol zij dan wel krijgt, is nog onbeantwoord.

De tegenstrijdigheden en tegenstellingen die onze wereld en politiek beheersen, beheersen ook de VVD. Een cruciaal onderdeel dat de partij in verleden sterk maakte is in 2024 een tegenstrijdigheid geworden. Zij wil een liberale partij en een volkspartij tegelijk zijn.

In essentie is de worsteling van de VVD terug te brengen tot de vraag: wat doen we wanneer het zijn van een liberale partij en een volkspartij niet meer verenigbaar is? Liberalisme staat onder druk en dat zien we ook terug onder de kiezers. In heel Europa staan liberale partijen op verlies en zien we ook dat mensen steeds vaker kiezen voor anti-liberale alternatieven. Zeker onder het rechtse deel van het volk. Wat doet de liberale partij wanneer een groot deel van het volk afdrijft naar populisme en radicaalrechts?

Wat heeft de VVD gedaan? Ze probeert het volk te volgen. De afgelopen 12 maanden hebben we dit zien voltrekken. Principes werden losgelaten, eerdere rode lijnen werden zelf overschreden. Om electorale redenen werden onverantwoorde stappen gezet, die leidden tot verdere normalisering van radicaalrechts.

Wat heeft dit de VVD gebracht? Het is van leider van het midden veranderd in de junior partner van Geert Wilders.

Hierbij verdwijnt het liberalisme rap uit het oog. Het liberalisme is het slachtoffer in de jacht op kiezersgunst. Uiteindelijk zal dit leiden tot zowel ideologische als principiële en electorale verwatering. In de vorige editie beschreef ik hoe dit werkt. De partij blijft op zoek naar succes, terwijl het op zoek moet naar zichzelf.

De VVD zit in een transformatieproces: van liberale volkspartij naar een rechtspopulistische partij die hoopt nog een volkspartij te kunnen zijn. Dat proces gaat snel en we zien het overal in terug. Het enige dat je hoeft te doen om het te beseffen is jezelf steeds weer de vraag stellen: zou dit 12 maanden geleden acceptabel zijn geweest? Voor de VVD-politici, voor de VVD-leden, voor de VVD-kiezers. Heel vaak is het antwoord “nee”.

De eerste tekenen dat de tegenstrijdigheden van de populistische politiek de VVD overnemen zijn zichtbaar. Daarvoor kan je kijken naar het coalitieakkoord. Maar ook naar hoe het door de VVD wordt gepresenteerd. Ook daar volop tegenstrijdigheden.

Er wordt een beroep gedaan op verantwoordelijkheid nemen, maar de VVD neemt verantwoordelijkheid voor iets onverantwoords.

Er wordt gezegd dat de liberale basisprincipes overeind blijven, maar nergens in de communicatie wordt zo’n liberaal basisprincipe benoemd.

Er wordt gezegd dat de VVD niet gevormd wordt door met wie zij samenwerkt, terwijl het er zelf voor heeft gekozen om sinds zomer 2023 op te schuiven richting de PVV om rechtser over te komen.

Er wordt gezegd dat deze coalitie nodig is om het land stabiel te houden, terwijl iedereen heeft kunnen zien dat deze coalitie het tegenovergestelde van stabiel is.

En de grootste tegenstrijdigheid van allen: een liberale partij die met een illiberale partij regeert, kan je eigenlijk niet meer liberaal noemen.

Het angstscenario voor de VVD is dat het dezelfde kant opgaat als de Amerikaanse Republikeinen en de Britse Tories. Daar sloeg onder druk van radicaalrechts het transformatieproces om in een radicalisatieproces. Dat klinkt dramatisch, maar het is in 2024 realistisch. De korte samenvatting: na een democratisch shock sijpelden radicale elementen die partijen in en in korte tijd namen die de partijen over. Voorheen gematigde politici kregen twee keuzes: ze veranderden mee of ze kwamen alleen te staan en verlieten de partij. Als dit de VVD eveneens overkomt, dan is dat een ramp voor ons land, voor onze politiek en voor het liberalisme in Nederland.

Het is gemakkelijk om pessimistisch te zijn over de VVD. De partij zal voorgoed anders zijn na 15 mei 2024. Maar de partij is nog niet ver genoeg op het hellend vlak richting de Tories en de Republikeinen beland om op te geven. Er is nog ruimte voor de liberalen en de gematigden om het transformatieproces de goede kant op te sturen.

Daarbij moet de insteek zijn om het liberalisme in de VVD weer de bovenhand te geven. Om de populistische neigingen ondergeschikt te maken aan de principes van de partij in plaats van andersom.

Dat kan alleen door de leden zelf gedaan worden. Er is wat dat betreft hoop. Op 19 november 2022 stemde 77% van de VVD-leden in Rotterdam VOOR de spreidingswet. Het lijkt een eeuwigheid geleden. Het laat direct zien dat de partij in korte tijd sterk veranderd is. Dezelfde kamerleden die destijds wilden dat leden voor de motie stemden, hebben zich inmiddels verzameld rond de identiteitspolitieke totempaal die de spreidingswet is geworden.

Maar het laat ook zien hoe groot de groep liberale VVD-leden is en waar zij toe in staat is wanneer zij zich samenpakt. Nu heerst gelatenheid en afwachting. Blijft die, dan zal de VVD steeds verder veranderen van liberaal naar populistisch. Maar schudden de liberalen zichzelf wakker, dan kunnen ze die transformatie voorkomen en wellicht zelfs keren.

Dat is ook nodig. Zoals ik in het begin van dit stuk schreef, leven we in woelige tijden. Er is veel over ons heengekomen en het is niet zeker waar het met de wereld heen gaat. De afgelopen 200 jaar zijn het steeds weer liberalen geweest die ons door dat soort tijden heen hebben geholpen. Die ervoor zorgden dat we er telkens vrijer, slimmer en sterker uit tevoorschijn kwamen.

Liberalen zijn onmisbaar in deze tijd. Door hun vertrouwen in wetenschap. Door hun geloof in vooruitgang. Door het vasthouden aan de vrije samenleving en het beschermen van alle zaken die door radicalen onder druk worden gezet.

Liberalen zijn ook degenen die onder aanval liggen van radicaalrechts. Die beweging wil een einde maken aan een hele reeks liberale verworvenheden. Liberalen die met hen willen samenwerken, werken mee aan hun eigen ondergang. Zij moeten ertegen strijden.

Liberalen zijn nu wederom nodig om ons door moeilijke jaren te gidsen. Om te beginnen de liberalen in de VVD. Zij moeten van die partij weer een poortwachter maken, waar liberale principes en echte verantwoordelijkheid voor onze vrije samenleving en onze welvaart en veiligheid voorop staan.

Het congres dat dit weekend op de agenda staat - anderhalf jaar na de stemming in Rotterdam over de spreidingswet - is een goed moment voor reflectie. Liberale VVD’ers, jullie zijn onmisbaar. Het is tijd om op te staan. Leidt de VVD weg van haar onzekere reis, terug naar een liberale koers. Volg niet in stilte en gelatenheid jullie leiders. Volg jullie liberale overtuiging.